Peysuföt 1854. Mynd eftir Sigurð Guðmunds- son málara. PEYSUFÖT Á seinni hluta 18. aldar tóku kon- ur upp peysujöt eða peysubúning (einnig nefndur húfubúningur), þ. e. þær klæddust peysu hversdags í stað treyju og báru húfu sem hvers- dagshöfuðfat í stað falds. Er sagt að konur hafi lagað húfuna eftir prjónahúfum karla, og einnig munu þær hafa tekið peysuna upp eftir karlmönnum. Heimildir benda til að konur hafi farið að nota þessar flíkur þegar fyrir aldamótin 1700, en ekki mun það hafa tíðkast al- mennt svö snemma. Þannig er til dæmis fyrst getið um kvenpeysu í rituðum heimildum, það vitað er, á sjöunda tug 18. aldar. Að því er menn ætla var húfu- eða peysubúningur fyrst tekinn upj) sem daglegur klæðnaður af Valgerði Jónsdóttur, biskupsfrú í Skálholti, um 1790, en á fyrri hluta 19. aldar urðu peysuföt algeng- ur hversdags- og sparibúningur kvenna um land allt. Virðist sem svart hafi fyrst í stað verið haft í hversdagsfatnaðinn, en kirkjubún- ingurinn verið blár, þ.e. dökkblár. Efnismikil svunta, einnig nefnd for- klæði, var höfð við peysufötin. Er hennar fyrst getið í heimild frá 1820. Um útlit peysufata verður þó ekki sagt með vissu fyrr en um miðja 19. öld, en þá má af myndum og yngri varðveittum búningshlut- um gera sér grein fyrir gerð þeirra í smáatriðum. Svört prjónapeysan náði upp að hálsi, gekk aðeins ofan í eða niður á pilsið og var með svörtu ílaueli á börmum og framan á ermum. Var peysan nefnd stakkpeysa eða stokkapeysa eftir mjóu stykki, smá- og þéttfelldu, aftan á peys- unni neðanverðri. Hét það stakk- ur eða stokkur; einnig mun það stundum hafa verið nefnt stigl, sbr. stiglapeysa. Krækt peysan var höfð lítið eitt opin yfir brjóstið og sá þar í hvíta skyrtuna. Undir peys- unni voru konur auk þess í upp- hlutum, eða bolum eða kotum eins og þessar flíkur voru einnig nefndar.1 Pilsið var svart og mun oftast hafa verið úr íslensku vaðmáli, en 1 Um upphlut sjá Elsa E. Guðjónsson, Islenzkir þjóSbúningar kvenna (Reykjavík, 1909), bls. 25—26 og 46—53. Leiðbeiningar um saum á upphlutum (upphlutsbúningum) er að finna í Islenskir þjóðbúningar I. Upp- hlutur (Reykjavík, 1974). með sniðum og saumalýsingum á nútímaupphlut eftir Svan- hvíti Friðriksdóttur, og' í Elsa E. Guðjónsson, Upphlutur nítjándu aldar (Reykjavík, 1974) og, sami höl'undur, Upphlutur telpna (Reykja- vík, 1974). stundum úr klæði. Það var óskreytt að neðanverðu og að rnestu eða öllu leyti ófellt að framan undir svunt- unni. Fellda peysusvuntan mun oftast hafa verið úr einskeftum ís- lenskum ullardúki, bekkjóttum eða stykkjóttum, í sauðarlitum eða ýmsum skærum litum, svonefnd dúksvunta, en einnig tíðkuðust lér- eftssvuntur. Peysusvuntan var efn- ismikil, náði aftur fyrir mjaðmir og var með hnepptum streng eða þá bundin með svuntuböndum, stund- um fótofnum, aftur og frarn um mittið. Svarta prjónahúfan var djúp, með fremur stuttum skúf og litlum skúfhólki. Um hálsinn var silki- klútur, oft svartur með mislitum bekkjum utan með, svonefndur bekkjaklútur. Var hann fyrirrenn- ari peysufataslifsisins. Hann lá á herðunum undir peysunni, skábrot- inn og bundinn að framan. Algeng- ast var framan af að hnýta klútinn og láta hornin liggja út á brjóstið sitt til hvorrar handar, en einnig var hann bundinn í slaufu. Á seinni hluta 19. aldar tóku peysufötin nokkrum breytingum. Ein sú helsta var að farið var að sauma peysuna úr klæði eða vað- máh í stað þess að prjóna hana, og einnig lagðist af að hafa upphlut undir. Silkisvuntur til sparinotkun- ar urðu æ algengari á þessu tímabili og hélst svo áfram, og tekin voru upp slifsi, mjó í íyrstu, í stað háls- klútsins og sérstök hvít, sterkjuð peysubrjóst undir peysunni framan- verðri, útsaumuð eða lögð blúndu. Húfan tók verulegum breytingum; efri hluti hennar, skottið, þrengdist, mjókkaði og lengdist eftir því sem á leið, en neðri hluti hennar grvnnk- aði og minnkaði, skúfurinn lengdist og hólkurinn stækkaði." Elsa E. Guðjónsson. - Um peysulot sjá Elsa E. Guðjónsson, Is- lenz/cir þjóðbúningar kvenna (Reykjavík, 1969) bls. 35—45. 2

(1) Blaðsíða 1
(2) Blaðsíða 2
(3) Blaðsíða 3
(4) Blaðsíða 4
(5) Blaðsíða 5
(6) Blaðsíða 6
(7) Blaðsíða 7
(8) Blaðsíða 8
(9) Blaðsíða 9
(10) Blaðsíða 10
(11) Blaðsíða 11
(12) Blaðsíða 12
(13) Blaðsíða 13
(14) Blaðsíða 14
(15) Blaðsíða 15
(16) Blaðsíða 16
(17) Blaðsíða 17
(18) Blaðsíða 18